Эрт дээр үеэс ном судрыг хөл дороо гишгэх нь бүү хэл,
хоймортоо хүндлэн тахиж ирсэн гэгээн сайхан ёс Монголчуудад бий. Энэ нь бишрэл шүтлэг бус, оюун ухааныг нэн эрхэмлэн
дээдэлдэг байсны илрэл юм. Ард түмэн маань 9 эрдэнээр номоо бүтээж, өөрийн
улсын төдийгүй, дорно дахины олон мянган жилийн өв соёлыг нандигнан хадгалж
ирсэн билээ. Манай эриний өмнөх II зууны үед амьдарч агсан Энэтхэгийн суут гүн
ухаантан Нагаржуна өөрөө дал модны навчин дээр ланз үсгээр бичсэн гэж алдаршсан
“Жадамба” буюу 8000 шүлэгт хэмээх алдарт номноос эхлээд 220 хуудастай, хуудас
бүр нь цалин цагаан мөнгө бөгөөд сум модоор жаазлан хийж, бүлэг бүрийн эхний
болон төгсгөлийн үгийг алтаар бүтээсэн 52 кг алт, 400 кг мөнгө орсон үнэт номыг
хүртэл зүйрлэшгүй сайхан ном эрдэнийн баялгийг Монгол улс хадгалж байна. Чухам
яаж хадгалж байгаа тухайд санаа тавих хэрэгтэй боллоо.
1.
Сая
гаруй судрыг хураасан хийгээд тараасан нь
Гал усны гашуун зовлон туулсан нүүдэл суудлын их замдаа
ард түмэн маань ном судраа үрэлгүй тээсээр өнөөг хүрчээ. Хэдий их үрэгдсэн ч
гэлээ цаад юм нь далай их болохоор эдүгээ үлдэж хоцорсон нь чамлахааргүй,
тордож янзлаад авбал хойч үедээ элбэг хүрэхээр юм. 1960 аад оны эхээр Гэсэрийн
сүм, Гандан хийдийн мэдэлд ирж, хөдөө гадаанаас цугларсан хур их номыг хийх
газартай болсондоо баярласан хийдийн захиргаа нэн даруй арга хэмжээ авч сүмийг
засуулж, будаг шунхыг нь өөрсдөө хийжээ.
Тэгээд жил бүрийн урин дулаан цагт ном цэгцлэх ажил
хийсээр арваад жилийн турш ажиллахдаа олон зуун жилийн тоос шороо, ис тортогтой
номыг тэвчээр гарган янзалсаар тоогүй их номыг цэгцлэн гүн ухаан, одон орон,
анагаах ухаан, урлаг зэрэг олон чиглэлээр ялгаж, засаж сэлбэн аймаглан, бүгдийг
шогол, баринтагтай болгож хаяг, тайлбар зэргийг гүйцэд хийжээ. “Гол сүмд
хураасан ном багтахгүй болохоор баруун болон зүүн урд сүмд нь тавиур (равсай)
хийсэн. Нутаг нутгаас ирсэн ном шүү. Эцэг эх, өвгөд хөгшдөө нас бармагц үр
хүүхэд нь тэдгээр номуудыг хадгалж хамгаалах газар гэж найдаад Ганданд өгдөг
байв. Авдар сав, машинаар ч ном ирдэг байсан. Бид хамгаалах гэж чадлаараа л
хичээсэн. Үрэн таран хийхгүй гэж итгэж ирүүлсэн сая гаруй номыг эмхэлж
дууссандаа их баярлаж билээ. Гэтэл бидний хэдэн жилийн зүтгэл талаар өнгөрсөн
юм” гэж нас сүүдэр өндөр болсон Дашням, Доржжанцан нар ярив. “Та нар сэлбээд
дуусав уу” гэсэн шиг тэр их номыг Гэсэрийн сүмээс гаргаж, оронд нь түүх, соёлын
дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газрыг оруулах шийдвэр тэр үед гарчээ.
Сая гаруй номыг гунигт нүүдэл ийнхүү эхэлж, өвөл цагт
даарч хөрсөн залуус тэдгээрийг ачааны машин руу аргал хөрзөн шиг шидэлж,
баринтаг шогол нь задарч, эмх замбараагүй холилдсон өдий төдий номыг шашны
сургуулийн байр руу зөөжээ. Урагдаж хийссэн номын хуудаснууд хотын гудмаар
хөглөрч, эртнээс ном судар эрхэмлэдэг монголчуудын баринтагны оосрын үзүүрт
хийсэн шүр, сувд, мөнгө, зэс, гуулин зоос зэрэг олон зуун мянган үнэт тээг олз
хайгчдын гарт оржээ. Онгийн хийдийн нандин шүтээн гэгддэг байсан XIX зууны дунд
үед нутгийн баян Найдан гэдэг хүн 200 лан мөнгөөр бүтээлгэсэн 108 зураг бүхий 9
эрдэнийн “Жадамба” гэдэг их хөлгөн судар Гэсэр сүмээс ном зөөх үеэр алдагджээ.
1979 онд Азийн буддистуудын энх тайвны бага хурлын V
ерөнхий бага хурал хуралдах болж, шашны сургуулийн байрнаас дахиад л мөнөөх
номууд хөөгдөж өндөр Жанрайсагийн сүмд шилжжээ.
Гэтэл бас өндөр сүмд засвар хийнэ гэж Соёлын Яам мөнөөх
номуудыг дахин зөөхийг шаардсан байна. Ахиад л нүүдэл... (Түүнээс хойш 10 –аад
жил өнгөрсөн ч Жанрайсагт засвар хийгээгүй л байна). Энэ удаа ном хийх аятай
тохитой байр олдохгүй болсонд Гандангийн захиргаа арга буюу тэдгээр номуудыг
машины гараашд оруулжээ. Тэнд тоос шороонд дарагдаж, борооны дусаал гоожиж,
байх аргагүй болсонд удаа дараа яриа гаргаж байж олон номын нилээд хэсгийг Улсын
архивт, үлдсэнийг нь Гандангийн агуулах гэгдэх навтгар тагзанд оруулжээ. Таван
тийшээ таван удаа нүүдэл хийх замд эдгээр ном үрэгдэж, доройтсоор анх Гэсэр
сүмээс зөөхөд 87 машин байсан бол Улсын архивт ачигдаж очихдоо 40 гаруйхан
машин болжээ. Тал хувь нь хаачсаныг мэдэх хүнгүй.
Гандангийн гараашид оруулаад аргал хөрзөн шиг хураах үед
нь ч эдгээр номыг улсын үнэт өмч, соёлын давтагдашгүй өв гэж хэн ч үнэлсэнгүй,
бурхан шашны муусайн номууд гэсэн хандлагатай байжээ.
Хөдөөгийн хүмүүс жинхэнэ хадгалдаг газар нь номоо өгдөг
гэж боддог боловч хэрэг дээрээ сүйтгэдэг газар нь авчирсан мэт ийм юм болов.
Эмх цэгцээ алдсан эдгээр номыг дахин цэгцлэхэд арван уил ч багадана. Тэр үед
Түвд ном сайн мэддэг, ангилж ялгах чадвартай хүмүүс чамлахааргүй байсасн бол
одоо тийм нь ховорджээ.
Улсын архив, Гандангийн агуулах хоёрт үлдсэн номын хувь
заяа одоо ямар болоод байна вэ.?
“Манайд баахан судар бий, юун тухай ном болохыг ч бид
мэдэхгүй. Ямар нэг газар авч хадгал гэж бидэнд үүрэг өгсөн. Одоо нэг давхрын
фондод хураалттай байна. Манай ч юм биш” гэж улсын архивын хэрэг эрхлэх газрын
дарга С.Даваа хэллээ. Түүхийн төв архивын дарга Г.Норовсамбуу “Албан ёсоор
бидэнд хүлээлгэж өгсөн юм үгүй, дөч гаруй машин ном авчирч, манайд түр тавьж
байгаа юм гэнэ билээ. Дээрээс өгсөн үүрэг. Бид биелүүлсэн. Нарийн учрыг ялгаж
салгах мэдэх хүн алга. Бид энэ олон номыг янзалж мэдэх ч үгүй. Гал усны аюулаас
л хамгаалж байна. Тоо хэмжээг нь ч мэдэхгүй. Байшин сав бариад номоо буцааж
авах л юм гэцгээсэн. Улсын архив өөрийн үндсэн материалаа шингээх савгүй, хэзээ
энэ их номоо татаж авах юм бол?” гэв.
Гандангийн өөрийн нь номын сан нилээд цэгцтэй юм байна.
Номын санч, ном сэлбэн засагч 80 гаруй настай өвгөн Сэрээтэр гуай “Алтан
Ганжуур” –ыг 3 жил гаруй сэлбэж, нөр их ажил хийжээ. Сэлбэн засагч, номын санч
Цэвээндорж, Доржжанцан нар ч маш сайн ажиллаж, сэтгэл зүтгэл гаргаж бүх номыг
бүртгэж, баринтагийг нь задлан угааж, индүүдэж хаяг зүүжээ.
Сүүлийн жилүүдэд 1000 шахам ном сэргээж, янзалсныг үзэхэд
хуучин бурхан, номыг сэлбэж чаддаг улс байгаа дээр ном засварын групп байгуулж
болмоор санагдана. Монгол орны 4 зүг, 8 зовхисоос эдгээрийг цуглуулж чадсан нь
сайшаалтай ч хадгалалт хамгаалалт даанч муу, тооч шороонд дарагдаж, ялзарч,
хуудас нь урагдаж сүйдэх вий гэж харамсахдаа Гандан хийдийн тэргүүн хамба
Х.Гаадан “Энэ номуудыг засах ажил чухал байна” гэж Шашны хэрэг эрхлэх зөвлөлд асуудал
тавьсан боловч “Танайд тийм эрх байхгүй” гэсэн хариу авчээ. Зөвхөн хуралд
уншдаг номос бусдыг нь засах эрхгүй гэж Шашны хэрэг эрхлэх газрын орлогч дарга
С.Цэдэндамба зааж хэлжээ. Гэтэл БНМАУ –ын Сайд нарын зөвлөлийн 1986 оны 220
дугаар тогтоолын долдугаарт “...ном судрыг ашиглах, хадгалж хамгаалах, сэлбэн
засварлах болон хийдийн үйлчилгээ, аж ахуйн хэрэгцээтэй холбогдсон бүх зардлыг
Шашны төв захиргаа хариуцна” гэж заасан байна.
Соёлын Яамнаас 1987 оны эцсээр бурхан, ном судрын
тооллого хийж, засаж сэлбэмээр юм их байгааг дурдаад, гурван орон тоо нэмж,
засвар хийх хэрэгтэй гэсэнд Шашны хэрэг эрхлэх газрын референт Жамсран “Соёлын
яам Ганданд үүрэг өгч байгаа юм уу” хэмээн эс тоомсорложээ.
С.Цэдэндамбатай уулзахад “Бид төр шашны тусгаарласан
хуулийн биелэлтэд хяналт тавих ёстой. Түүнээс биш тэр бурхан ном бидэнд
хамаагүй. Ном засах ажлыг Соёлын яам л мэднэ, улсын өмч болохоор улсын
байгууллага л хариуцах ёстой” гэв.
БНМАУ –ын Сайд нарын зөвлөлийн 220 дугаар тогтоолд
“Хийдийн сүм, дугана, хурал мөргөлийн хэрэгцээнд байгаа бурхан тахилын бүх
төрлийн хэрэглэл, ном судар, угсаатны зүйн хэрэглэгдэхүүн, үнэт металл,
эрдэнийн чулуу, тэдгээрээр хийсэн эд зүйлс нь бүх ард түмний хөрөнгө учраас
Соёлын яам, Сангийн яаманд бүртгэгдэж хамгаалалт, ашиглалтын хувьд эдгээр
байгууллагын шууд хяналтад байна...” гэж заасан байна.
Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэлбэн засах газрыг Гэсэр
сүмд оруулж, тэнд байсан түүх, соёлын үнэт дурсгал болох олон зуун мянган номыг
зөөж үрэгдүүлсний хариуцлагыг хэн хүлээх вэ?
Шашны хэрэг эрхлэх газрын зөвлөлийн үүрэг эрхийн заалтад
“Шашнаар уламжлагдан хадгалагдах түүх, утга зохиол, соёлын дурсгалт үнэт
зүйлийг хамгаалах, сэлбэн засварлах, сурвалжлан олох, орчуулах, нийтлүүлэх
зэрэг ажилд шашны байгууллага, лам нарыг оролцуулах...” гэсэн заалт байна.
Монгол, Түвд Манж хэл дээр бичсэн ном судар нь түүх, гүн
ухаан, хэл судлал, одон орон, уран зохиол, анагаах ухааны үнэлж баршгүй ховор
нандин дурсгал бөгөөд зөвхөн монголын бус дэлхий нийтийн оюуны үнэт баялаг юм. Хүн
төрөлхтний тэн хагасын олон мянган жилийн турш бүтээсэн соёлын эрхэм дээжсийг
хадгалж ирсэнд нь Монголыг “Соёлын өв тээж яваа орон” гэж үздэг байна.
Түвд хэлээр өөрийн зохиол бүтээлийг туурвисан Монгол
хүмүүс 200 гаруй бүртгэгдэж, энэ нь цаашид нэмэн олдсоор байх төлөвтэй.
Эдгээрийн дотор 30 гаруй боть ном зохиосон ч хүн байна. Зөвхөн Ганданд 200000
орчим ном, олон тооны гуулин, зурмал бурхад, шашны хурал, номын хэрэгслүүд
хадгалагдаж байна. Түүх, соёлын дурсгалт зүйл, архив, музей, номын сангийн
фондын хадгалалт, хамгаалалтад хяналт тавих улсын алба бий болгомоор байна.
“Хүн төрөлхтний амьдрал номонд хуран цуглажээ. Овог,
аймаг, хүмүүс, төр мөхөж байхад харин ном л хоцордог. Ном бол хүн төрөлхтний
хамт өсч, номд оюун ухаан донсолгосон хамаг сургааль тогтнож, зүрх догдлом
хүсэл эрмэлзэл шингээжээ” хэмээн Оросын их зохиолч А.Герцений хэлснээс үзэхэд,
олон зуун мянган ном судрыг сүйтгэсэн хүмүүсийг хэрхэвч уучилж болшгүй ээ!
Улсын хамгаалалтад байх түүх, соёлын дурсгалт зүйлийн
жагсаалтад Гандангийн таван сүм дуган нь одоо болтол ороогүй байна. Соёлын
Яаманд 1986 оны 6 дугаар сарын 25 –нд 69 тоот албан бичгийнхээ хариуг Шашны
хэрэг эрхлэх зөвлөл одоо болтол аваагүй ажээ.
“Манай улсад шашнаар уламжлагдсан түүх дурсгалын зүйл их
бий. Үнэн ба шинжлэх ухаан, эх орны тусын тулд элэгтэй хандаж, энэ бүхнийг
засаж сэлбээд авахсан! Энэ тухай удаа дараа санал тавьж байсан. Сангийн Яаманл
төсөв хэлэлцэхэд би өөрөө очиж тайлбарлан хүсэлт гаргаад ч бүтэмжтэй хариу
аваагүй” гэж Гандан хийдийн тэргүүн Х.Гаадан ярив.
Тэд саяхан номын бага шиг фонд бариулж, хуучин муу
байшинд буй нилээд судрыг тийш нь шилжүүлэх бололцоотой болгожээ. Өнгөрсөн оны
наймдугаар сарын 15 –наас тус хийдийн гарын ур сайтай авъяаслаг лам
Т.Бямбадорж, Л.Пүрэвсүрэн, Ш.Чулуунбаатар нар хийдийнхээ захиргаатай хэлэлцэн
тохиролцож “Зуугийн дугана” –ыг 150 жилийн өмнөх унаган төрхөнд оруулж, сэлбэн
засах ажил эхэлжээ.
Олон арван жилийн хур шороо тоосыг арилгах, арилж
баларсан хээ хуар, баримал, зураг, зүмбэрийг засаж сэргээх нь нүсэр хүнд,
нарийн чимхлүүр ажил юм. Дулаалгын шилэн хөвөн, өлөн тоостой намаржин ноцолдож,
нарийн будгийн ажил хийж, хахир хүйтэн өвлийн хүйтэнд хуучин сүмийн эзгүй
дээвэрт 160 см –ийн зайтай 2 тавцангийн хооронд үргэлж дээш харан амралтын
өдөргүй шахуу ажиллаж сэтгэл зүтгэл гаргасан тэдгээр залуусыг Шашны хэрэг
эрхлэх зөвлөл хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлжээ.
2.
Номон
дээр гишгэсэн алдас
Улсын прокурорын газрын онцгой хяналтын прокурор О.Ядмаа
тэднийг дуудаж, яагаад сүмд засвар хийж буйг асуугаад “Та нар бол албан газраа
ажиллаж байгаа улс, ухаандаа хадланд явсан ажилчин хүн хадлангийн хөлс
авдаггүй, цалингаа авдаг учиртайг мэдэх үү, хийдийн захиргаа болон та 3 –ын ам
зөрөөд байна. Дараа дуудаж нүүрэлдүүлнэ” гэхэд нь 3 залуу сүм хийд зассан
хэрэгт татагдах нь гэж айн балмагджээ. Хэсэг хугацаанд ажил нь ч цалгардсан
байна. Хойч үедээ үлдээж хоцроох ёстой, сүм хийд нэртэй боловч хэрэг дээрээ
уран барилгын ховор нандин дурсгалыг сэргээх нарийн ур шаардсан ажлыг хадланд
гарахтай зүйрлэж болох уу?
Сэргээж буй дуганыг очиж үзсэн хэн ч гэсэн тэр 3
залуугийн нөр хөдөлмөр, авъяас чадварыг магтах буй заа. Хийсэн юм нь хэний ч
нүдэнд харагдах болохоор өөр гэрч хэрэггүй. Тэдэнд засварын хөлснөөс тусад нь
цалин өгөөгүй байна. Хэдийгээр одоо учир нь олдсон ч энэ мэтийг эргэцүүлэн
бодоход бүтээх хийх хүсэл эрмэлзлийг захиргааны муйхар аргаар бүү хохироож
байгаасай. 1981.07.01 –нд “Гандантэгчилэн хийдийн мэдэлд байгаа түүх, соёлын
холбогдол бүхий эртний ном судруудыг хадгалахад зохих байраар нахгах, уг ном
судрыг улсын мэдэлд шилжүүлэх талаар Гандантэгчилэн хийдийн захиргаанаас Сайд
нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Шашны хэрэг эрхлэх зөвлөлд тавьсан хүсэлтийг зүйтэй
гэж үзэж”, “Эртний ном судрыг хүлээн авч хадгалж байх зарим арга хэмжээний
тухай” МАХН –ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо 227 дугаар тогтоол гаргажээ.
Гандантэгчилэн хийдээс болон хот, хөдөөгийн зарим
байгууллага, иргэдээс улсад шилжүүлэн өгөх гэсэн эртний ном судрыг албан ёсны
актаар тодорхой бүртгэж хүлээн авч байх, эмхэлж цэгцлэн хадгалж хамгаалах,
ашиглах зориулалтын барилгын зураг төсөл, төсвийг Шинжлэх ухааны академи, Сайд
нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Шашны хэрэг эрхлэх зөвлөлд даалгаж, эртний ном судрыг
хадгалж хамгаалах, ашиглах зориулалтын барилгын зураг төсөл, төсвийг шинжлэх
ухааны академийн захиалгаар 1981 онд багтаан гаргаж, бэлэн болгож өгөхийг
Барилга, архитектур, техник, хяналтын улсын хороонд (хуучны нэрээр) даалгасан
байна. Барилгыг барих ажлыг 1982 оноос эхлэн хөрөнгө оруулалт, барилга
угсралтын төлөвлөгөөнд тусгахыг улсын төлөвлөгөөний комисст, барилгын материал
тоног төхөөрөмжөөр хангахыг Материал-Техникийн хангамжийн улсын хооронд тухайн
үедээ тус тус даалгажээ.
Дээрх барилгыг санхүүжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэрт оруулан
1981 онд нэг сая хүртэл төгрөгийг хувь нэмэр болгох гэсэн Гандантэгчилэн
хийдийн саналыг хүлээн авахыг Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Шашны хэрэг эрхлэх
зөвлөлд зөвшөөрсөн байна. Мөн Гандантэгчилэн хийдээс улсын мэдэлд шилжүүлэх ном
судрыг дээрх барилгыг барьж ашиглалтад оруулах хүртэл Улсын төв архивын байранд
хадгалахыг Нийгмийг аюулаас хамгаалах Яаманд даалгасан байна.
МАХН –ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны энэ тогтоолын
Нийгмийг аюулаас хамгаалах яаманд холбогдох заалтаас бусад нь өнөөг хүртэлх
долоон жилийн турш хэрэгжээгүй байна. Нам, засаг анхаарал тавьж, тогтоол
шийдвэрээ гарган шаардлагатай бүхий л зөвшөөрлийг олгоод байхад дээрх
байгууллагууд юу
хүлээж,_________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
хамгаалах, ашиглах зориулалтын байр” өнгөрсөн 7, 8 жил цааснаас ажил болсонсон
бол өнөөдөр ярьж байгаа асуудал ч гарахгүй, ном судрын хадгалалт, хамгаалалт ч
хэвийн байдалд ороод 2 -3 жил болж байхсан.
3.
Хоёр
сая гаруй ном цуглуулсны хэрэг зориг
Аль эрт XI –XIII зуунд Монголчууд өөрийн бичиг үсэгтэй,
ном хэвлэж, барлах газруудтай байжээ. Түүхэндээ Монголчууд шиг олон бичиг үсэг
зохиосон улс ч үгүй юм. Уйгаржин, дөрвөлжин, галиг, соёмбо, тод бичиг нь манай
өв соёлын эрхэм нандин дурсгал билээ. Улсын түүх, соёлын өв, ном судрын хамгийн
чухал, үнэт хэсгүүдийг хадгалдаг манай улсын үндэсний төв номын санд олон
төрлийн номын фонд бий. Түвд номын фондод орж үзвэл толгой эргэм олон ном уул
овоо шиг хураалттай байна. Байр савны хүрэлцээгүйгээс номоо таазанд тултал
овоолсон үзэгдэнэ. Сүүлийн арван жилд хөдөө орон нутгаар явж судар ном
цуглуулсаар байгаа ажээ. Харин байр сав дутаж, зөв тохитой хадгалах аргагүй
хэцүүдэж байдаг аж. Олон зуун жилийн ис тортог, утаанд идэгдсэн тэр олон номыг
цэгцэлнэ гэдэг зөвхөн номын сангийн хувьд хэрээс хэтэрсэн ажил юм.
Одоогоор 88000 түвд номыг цэвэрлэж баринтагийг угааж,
сольж эмхлээд байгаа боловч тэдэнд ном баринтаглахад зориулж хөрөнгө мөнгө
олддогүй ажээ.
Гар бичмэл, барын 5420 номонд тодорхойлолт бичиж ном зүйн
бүртгэл хийх, монгол эрдэмтдийн түвд хэлээр бичсэн зохиолуудыг дансалж картлах
зэрэг асар их ажил хийж эхлээд байгаа ч олон арван жил урсгалаар явж ирсэн
бүхнийг цэгцлэхэд хүн хүч, хөрөнгө мөнгө шаардагдсаар байна. 1987 онд улсын
номын санд зохих орон тоо нэмсэн боловч түвд номын фондод ганц хүн нэмж өгчээ.
Сангийн яамныхан “Түвд ном хэрэглээнд байгаа биш, түүнийг хадгалж л байвал
болох юм биш үү” гэж сургажээ.
Ганц хувь буюу олшруулаагүй, дахин барлаагүй, онц ховор
ном, гар бичмэлүүдийг эмхлэх ажил 1983 оноос эхэлж, одоо 1800 –аад номыг
хувилж, үдэж, хавтаслаад байна.
Шинжлэх ухааны академи олон жилийн турш улсын нийтийн
номын сан (УННС) –гийн байранд суусаар байгаагаас болж ном хадгалах байр гаргах
байтугай, уншигчид хохирч хэд хэдэн төрлийн үйлчилгээ одоо болтол нээж чадахгүй
байна. Аль ч орны номын санд газрын зургийн танхим байдаг. Гэтэл манай улсын
номын санд байхгүй. Байлгая гэвч байргүй. Харин байгаа юмыг нь сүүлийн үед
бусад газар булаачихсан.
Улсын геодези зураг зүйн газар, УННС –гаас Монгол улсын
эртний газрын зургийн эх материалуудыг авч нэгтгэн хэвлээд, хэвлэсэн цөөн
хувийг өөрсдөө авч, эхийг нь одоог болтол буцааж өгөөгүйгээс болоод монгол
газрын зураг уншигчдын хэрэгцээнээс бүрэн тусгаарлагдан хаагджээ. Улсынхаа
номын санд газрын зураг байх нь нийтээр тогтсон ёс, уншигчдын хэрэгцээ билээ.
Номын сангийн удирдлага Соёлын яам, Шинжлэх ухааны
академи хоёрын дунд хоёрдмол байгаа нь ч ажилд муугаар нөлөөлж цалгардуулах
шинжтэй.
Улсын төв номын сан гурван сая гаруй номын фондтой,
түүний каталог нь арван сая шахам карттай учир тэдгээрийн тухай мэдээллээр
угшигчдыг үйлчлэх, каталог, картын санг байнга баяжуулан, уншигчдын үйлчилгээнд
оруулсан тооцоог хөтлөх, гадаадын зуугаад номын сан, эрдэм шинжилгээний
байгууллагатай олон улсын ном солилцоо, абонементийн харилцаа барих үйл
ажиллагаа автомачилагдаагүй байгаагаас гараар хийж, асар их цаг, хүч зарцуулж
байна. Нөгөө талаар харилцаат орнуудын номын сангууд цөм компьютерт шилжсэн
учир манайх ганцаараа хоцорч, тэдгээрийн ажлын арга барилтай авцалдахгүй болж
байгаа тул УННС –ыг компьютерчилэх цаг болжээ. УННС –д эртний ховор нандин гар
бичмэлүүд, монгол, түвд, манж, хятад, санскрит зэрэг олон хэлээр бичсэн нийтдээ
нэг сая гаруй маш чухал ховор бичмэл, баримал ном хадгалагдаж байдаг билээ.
Эдгээрийн олонх нь ганц хувь, бас олон он элээж хуучирч хэврэгшсэн учраас
үйлчилгээний гар даахгүй гэмтэх эмзэг болоод байгаагийн улмаас эрдэм шинжилгээ,
уншигчдын үйлчилгээнд оруулахад ихээхэн бэрхшээлтэй болжээ.
Ах дүү социалист орнуудаас сүүлийн үед микрофильм,
микрофиш, видеокассет зэрэг хэлбэрээр ном солилцдог болсон боловч ийм зүйл
манайд нэвтрээгүй тул хариу илгээж чадахгүй байна. Ховор гар бичмэл номыг
хайрлаж, хамгаалах, гэмтэл согогт оруулахгүйн тулд орчин үеийн аргаар
хуулбарлан эх бичгийг баттай хадгалах шаардлагатай байна. Улсын номын санг
микрофильт, микрофиш буюу хувилан олшруулах, хальсанд буулгах зэрэг тоног
төхөөрөмжөөр хангах цаг болжээ. Энэ тухай хүсэлтээ улсын нийтийн номын сан
Шинжлэх ухааны академид удаа дараа тавьсаар иржээ. Гэвч бодитой хариу өгдөггүй
байна. Бусад бүх улс орон номыг номоор солихоо больж микрофиш хийдэг болсоор
удаж байхад манайх яах вэ?
Эрдэмтэд төрөхөд номын сангийн гүйцэтгэх үүрэг энгийн
хүнд ч ойлгомжтой шүү дээ. УННС –ийн фондуудын байр нь зориулалтын
тоноглогдоогүй учир агаарын халуун, хүйтэн, чийгшилт, хуурайшилтыг хэвийн
хэмжээнд барих нь хэцүү юм. Фондууд агаар салхи бараг үздэггүйгээс нэгшмэл
чийг, тоос шороо үнэртэж эдгээр нь номонд элдэв хорхой шавьж, эрвээхэй үржих нөхцөл
бүрдүүлж болзошгүй байна.
Хуучин ном судрыг адарт тултал өрж, тэр нь заримдаа
чийдэнд ойрхон, номын олонх нь хуурайшсан, модон тавиуртай зэрэг нь галд
өртөхөд аюултай байна. Сүүлийн үед номын сангийнхан модон тавиураа сольж
эхэлсэн ч хүн хүч цөөтэй энэ байгууллага өөрсдийн хүчээр хийх нь нэн бэрх юм.
Одоогоор дөнгөж 150 төмөр тавиур аж ахуйн аргаар хийгээд байна.
Энэ бүхнийг ШУА –ийн тэргүүлэгчдийн газар, БНМАУ –ын
Соёлын яам анхаараасай! Одоо болтол Олон улсын номын сангийн холбоонд элсээгүй
байгааг бас юу гэж үзэх вэ? Социалист орнуудын номын сангуудын шугамаар болдог
номын сангуудын арга хэмжээнүүдэд ч манай улсын номын сангийн оролцоо бараг
хаалттай байна.
Дэлхийд ганцхан хувь монгол Данжуурыг манай улс
хадгалдаг. Гэтэл түүний 56 ботийн нийтдээ 1400 орчим хуудас муудаж, урагдсан,
тасарсан, үсэг нь бүдгэрсэн, дээр нь юм эрээчсэн, толбо суусан гэх мэт
гэмтэлтэй ажээ. Ганжуур хэмээх их хөлгөн судар нь 1260 гаруй нэр төрлийн ном
багтсан 108 боть, Данжуур нь 3427 нэр төрлийн ном багтсан 225 боть юм. Данжуурын
зөвхөн гарчиг нь нэг боть болой. Монгол шунхан Ганжуурыг 1718 -1729 онд,
Данжуурыг 1749 онд хэвлэж дууссан нь манай үндэстний соёлын аугаа их ололт
төдийгүй, дэлхий дахины ном хэвлэлийн түүхэнд томхон байр эзлэх үйл явдал
болсон юм. Бурхны шашны болон эртний Энэтхэ, Түвдийн иргэний ном зохиолын үлэмж
том энэ цоморлигт гүн ухаан, учир шалтгааны ухаан, анагаах ухаан, дуун ухаан
зэрэг олон ухааны үндсэн зохиол багтжээ. Зөвхөн Ганжуурыг монголчлоход
Гунгаа-Одсэр, Ананда-Шрибадра тэргүүтэй 35 мэргэн хэлмэрч гүүш мөн бусад олон
хүн оролцжээ. Ганжуур, Данжуурыг орчуулах, хэв сийлэх мөн бичээч нарын хүнс,
урчуудын хөлсөнд 41600 гаруй лан мөнгө орсны 31200 ланг монголчууд сайн дураар
тусалж, бусдыг улсын сангаас гаргажээ. Энэ бүхэн нь манай ард түмэн номыг хязгааргүйгээр
хайрлан хүндэтгэдгийн жишээ, эртний болон дундад эртний дорно дахины өв соёлыг
мөнхжүүлэхэд нийтээр оролцсоны баримт юм. Гэтэл одоо шунхан барын Ганжуур цайрч
эхлээд байна. Ахиад арван он улирахад гаргаж унших гэж ихээхэн зовж зүдрэх буй
заа. Иймээс Ганжуур, Данжуурыг микрофишд буулгах ажлыг хойшлуулалгүй эхлүүлэх
цаг болжээ. Түвд хэл, утга зохиол нэвтэрхий мэддэг хүмүүсийн бүтэн үе дууслаа. Тэдгээрээс
үлдсэн цөөхөн хэд нь арав, хорин жилийн насгүй болжээ. Бид үгийг буулгаж болно,
утгыг нь ухах хэцүү еэ?! Одоо л завдахгүй бол оройтох нь байна шүү.
Олон мянган жилийн соёлтой ард түмэн билээ, бид... гэтэл
эртний ном судраа залуу үе нь мэддэггүй. Эртний уран зохиолыг дунд сургуульдаа
заадаг нэртэй. Багш нар зохиолын тухай ярихаас биш эх бүтээлийг нь уншаагүй
байдаг. Өөрсдөө бүрэн уншиж мэдээгүй юмыг хүнд заахад ямар үо дүн гарах вэ?
Эртний уран зохиолын унших бичиг үгүй, зөвхөн тэр тухай
тойм ном л байдгийг Ардын боловсролын яам анхаарах цаг болжээ.
Эртний эом судрыг судалгаанд оруулж наад зах нь “Зуун
билиг” –ийг шинэ үсгээр хэвлэх цаг болжээ. Тэр ч байтугай XIX зууны их зохиолч
Инжинашийн бүтээл одоог хүртэл шинэ үсгээр алга. Инжинаш, Равжаа, Гүлранс,
Ишданзанваанжил зэрэг суут зохиолчдын бүтээл хүүхэд залуучуудад хүртээл
болохгүй байна. Энэ тухай ШУА, Ардын боловсролын яам, Улсын хэвлэлийн нэгдсэн
редакци зогсонги байдлаа өөрчлөх болжээ.
Улсын архив, Ганданд буй номуудаар багцаалж, хамгийн
багаар бодоход манайд гурван сая гаруй ховор ном байна. Хөдөө орон нутаг,
аймгуудын музейд баахан ном бий. Зөвхөн Өвөрхангайд 4 -5 машин ном хадгалагдаж
байдаг аж. Энэ бүхнийг нэгтгэн төвлөрүүлж дэлхийд гайхагдах “Эртний судрын
номын сан” байгуулж, түүнийг дагалдуулан түвд, манж судлалын эрдэм шинжилгээний
байгууллага, төв бий болгох боломжтой юм. Эртний судар нь манай улсын валют
олох бас нэг эх үүсвэр гэдгийг бодолцох болжээ.
Дорно дахины ном судар сэлбэн засах чиглэлээр хүмүүс
бэлдэх хэрэгтэй юм. Түвд номын фондод ажиллах нөхцөл туйлын хүнд, тоос, шороо,
чийг, мананцар, утаа үнэртэй байгаа тул хортой нөхцөлд тооцож, хөдөлмөр
хамгааллыг сайжруулмаар байна.
Ном тооллогын ажил туйлын хүнд хүчир зүйл. Үүнийг
хөнгөвчлөхийн тулд номын мэдээллийг тооцоолон бодох машины соронзон тууүан дээр
буулгах шаардлагатай байна. 1930, 1953 онд номын сангийн бүх номыг тоолсон гэх
боловч тэр тухай акт баримт алга. Үүнээс үзэхэд энэ номын сан түүхийнхээ туршид
номоо бүрэн гүйцэт тоолоогүй мэт байна.
1983 онд монгол номын фондыг нэг бүрчлэн дансаар тоолоход
188919 төгрөг 69 мөнгөний 24550 ном дутаж, 1090 номын дансны дугаар зөрж 800
номын дугаар давхарджээ. Бас данс бүртгэлгүй ном ч олон гарчээ. Түвд номын 120
гаруй мянган каталог бас үрэгджээ.
Тооллогоор дутсан тэр их ном нь чухам хэдийд, хэн гэдэг
хүн хариуцаж байхад алга болсон нь мэдэгдэхгүй хийгээд, үүнээс өмнө тоолж
тооцоо хийгээгүйтэй холбоотой юм. Эдгээр номын асуудлыг 1984.12.25 –нд ШУА –ийн
Тэргүүлэгчдийн хурлын тогтоолоор, тэр үед захирал байсан З.Цэндрагчаагийн
сонсголыг хэлэлцэж 85321 төгрөгийн үнэ бүхий (1978 оноос өмнөх) номыг данснаас
хасах шийдвэр өгчээ. Мөн ШУА –ийн 1987.03.23 – ны өдрийн тогтоолоор Европ номын
фондоос 1981 оноос өмнө фондод орж, одоо нэхэмжлэх эзэнгүй болсон 30403 ширхэг,
140813 төгрөг 29 мөнгөний үнэ бүхий номоос 100000 төгрөгийн 21598 номыг 1987,
1988 онд дансаар хасч, үлдэгдэл 40813 төгрөг 29 мөнгөний үнэ бүхий номуудыг 1989
онд Тэргүүлэгчдийн хуралд дахин оруулахыг заасан байна.
Тэр заалтын ёсоор бол УННС –гийн үндсэн хөрөнгөөс даруй
226135 төгрөг 19 мөнгөний үнэ бүхий ном данснаас хасах ёстой болжээ. Энэ нь
үндсэн хөрөнгийн данснаас хасах байгууллагын эрх мэдлээс хэтэрч, бүтэн 5 жилийн
нормтой тэнцэж байгаа нь 1991 онд арайхийж барагдуулахаар зүйл болжээ.
Номын тооллого тооцоог эхнээс нь сайн хийх, ер нь
механикжуулах, байр савыг сайжруулах, өөрөөр хэлбэл номондоо дарагдсан байдлаас
нь гаргах арга хэмжээ авах цаг аль хэдийнээ болжээ.
УННС –гийн захиргаа 1988 -1991 онд байгууллага хөгжүүлэх
цогцолбор програм боловсруулж тулгамдсан, зайлшгүй хийх ёстой олон ажил
төлөвлөсөн байна. Түүнийг хийхэд ШУА –ийн хүчин туслалцаа, их хэмжээний хөрөнгө
мөнгө, хүн хүч шаардагдах нь тодорхой. Нөгөөтэйгүүр УННС –гаас ард түмний оюуны
ертөнцөд 70 орчим жил гүйцэтгэсэн үүргийг ёсоор нь үнэлмээр!хүн бүхний мэдлэг,
очиж ном уншдаг энэ байгууллагын 50, 60 жилийн ойг албан ёсоор тэмдэглээгүй нь
ч гайхмаар юм. Жилд 70000 гаруй хүнд номоор үйлчилдэг үзэл суртлын онцгой фронт
шүү дээ. Эцсийн эцэст ажил хэргийг гардаж байдаг үндсэн байгууллагад хөрөнгө
мөнгө дутаж, хөрөнгө мөнгөтэйд нь эрх мэдэл дутаж байдгийн баримт нь УННС,
Гандан хийд хоёр юм. Энэ хоёр цэг дээр манай орны хамаг ховор нандин ном судар
хадгалагдаж байна.
Гандангаас тавьсан асуудлууд Шашны хэрэг эрхлэх газар
хүрээд замхарч, УННС –гаас дэвшүүлсэн өөдрөг санал ШУА –ийн босго даваад таг
чиг болдгоос дээрх хоёр байгууллага төдийгүй ард түмний эрх ашиг хохирч байна.
БНМАУ –ын Сайд нарын зөвлөл соёлын талаар гаргасан өдий төдий тогтоолынхоо
биелэлтэд ч, эх орны соёлын өв санд ч нэгэн адил санаа тавимаар болжээ.
Өвөг дээдсийн авъяас билиг, хөдөлмөр зүтгэлээр бүтсэн
олон зуун жилийн өв их эрдэнэ ном, бичгийн соёлыг залгамжлан авсны хариуцлага
асар өндөр гэдгийг өнөө үеийн хүмүүс бүгд гүнзгий ухамсарлаж, ялангуяа эртний
гар бичмэл, судар бичгийг хадгалах, хамгаалах, судлах, тордох ажлыг шинэ шатанд
гаргах хэрэгтэй байна.
Үнэн
1988 он, №122
